Dwie wystawy na Zamku Królewskim w Warszawie z okazji 100-lecia Traktatu ryskiego

18 marca 2021 r. przypada 100. rocznica podpisania traktatu pokojowego w Rydze, kończącego wojnę polsko-bolszewicką, na mocy którego zostały wyznaczone granice państwa polskiego na wschodzie oraz uregulowano kwestie odszkodowań dla Polski. Artykuł XI traktatu ryskiego zawierał postanowienia o zwrocie Polsce mienia kulturalnego, grabionego przez Rosję od 1772 r. Był to punkt wyjścia do trwającej 15 lat rewindykacji polskich dóbr kultury.

Z tej okazji Zamek Królewski w Warszawie przygotował wystawę "Traktat ryski – odzyskane dziedzictwo", a Instytut Pamięci Narodowej - "Gorzki pokój. Traktat ryski 1921 r.".

Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie prof. Wojciech Fałkowski powiedział, że wystawa przygotowana przez Zamek jest "tematycznym przejściem przez odzyskane skarby przeszłości". "To jest przejście przez komnaty wypełnione odzyskanymi po Traktacie ryskim dziełami sztuki, dziełami rzemiosła, tym, co wypełnia obecny Zamek" - dodał.

Wskazał, że wystawa "Traktat ryski – odzyskane dziedzictwo" - ma "tylko i aż pokazać to oblicze tego pokoju i tego, co by było gdybyśmy tego nie mieli". "Przejście przez komnaty jest zatem przejściem przez historię I Rzeczpospolitej, a później przez cały okres zaborów i tego, co nastąpiło w wyniku odrodzenia Polski po 1918 roku i obrony Rzeczpospolitej w 1920 roku" - przekazał dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie.

Prezes IPN dr Jarosław Szarek, mówiąc o wystawie przygotowanej przez Instytut "Gorzki pokój. Traktat ryski 1921 r." zwracał uwagę na to, że pokój ryski został przyjęty "z ogromnymi nadziejami, ale byli ludzie, którzy byli ofiarami tego pokoju, których ten pokój bolał". "I o tych ludziach mówimy. To są nasi sojusznicy, to są żołnierze niezłomni, legendarni kresowi zagończycy generała Stanisława Bułak-Bałachowicza, żołnierze atamana Semena Petlury i nasi rosyjscy sojusznicy, walczący przeciwko bolszewikom, żołnierze z oddziałów generała Borisa Piermikina. Oni zostali opuszczeni" - powiedział prezes IPN.

Dodał, że także wśród Polaków żyjących na dalekich kresach Rzeczpospolitej była "wielka gorycz". Podkreślił, że "ich nadzieje na powrót do Polski, na którą czekali od czasów rozbiorów, nie ziściły się po Traktacie ryskim". "Ale to nie o polskie sny o potędze chodziło, chodziło również o tradycje Wielkiego Księstwa Litewskiego, tysiące ludzi traciły swe majątki, traciły dorobek wielu pokoleń. Ci najbogatsi mogli wyjechać do Rzeczpospolitej" - przypomniał Szarek.

Prezes IPN dr Jarosław Szarek, mówiąc o wystawie przygotowanej przez Instytut "Gorzki pokój. Traktat ryski 1921 r." zwracał uwagę na to, że pokój ryski został przyjęty "z ogromnymi nadziejami, ale byli ludzie, którzy byli ofiarami tego pokoju, których ten pokój bolał". "I o tych ludziach mówimy. To są nasi sojusznicy, to są żołnierze niezłomni, legendarni kresowi zagończycy generała Stanisława Bułak-Bałachowicza, żołnierze atamana Semena Petlury i nasi rosyjscy sojusznicy, walczący przeciwko bolszewikom, żołnierze z oddziałów generała Borisa Piermikina. Oni zostali opuszczeni" - powiedział prezes IPN.

Wicepremier, minister kultury, dziedzictwa narodowego i sportu Piotr Gliński przypomniał, że artykuł XI traktatu ryskiego zawierał postanowienia o zwrocie Polsce mienia kulturalnego, grabionego przez Rosję od 1772 r. "Musimy dziś uznać, że zwrot wielu, choć, niestety, nie wszystkich dóbr kultury, biorąc pod uwagę późniejsze doświadczenia z tym totalitarnym sąsiadem, należy dziś rozpatrywać w kategorii cudu, dzięki któremu mamy możliwość podziwiania wielu dzieł zgromadzonych m.in. w Zamku Królewskim w Warszawie" - ocenił minister kultury.

Wskazał, że "należy także pamiętać o wielu ówczesnych wybitnych specjalistach archiwistach, historykach, historykach sztuki, którzy toczyli mozolne negocjacje, aby odzyskać zagrabione przez Rosję podczas 125 lat zaborów polskie dobra kultury – w przewadze zbiory biblioteczne oraz wspaniałe dzieła sztuki, takie jak np. Arrasy Wawelskie – świadectwa splendoru i potęgi I Rzeczypospolitej".

"Dziś otwieraną wystawę należy uznać za kolejny akord ciągle celebrowanych przez nas obchodów 100-lecia Odrodzenia Państwa Polskiego" - dodał.

Marszałek Sejmu Elżbieta Witek podziękowała w liście organizatorom wystaw za podjęcie tematu Traktatu ryskiego. "100-lecie ugody pokojowej z marca 1921 roku stwarza okazję do przypomnienia tego nieco zapomnianego wątku z polskiej historii, przyjrzenia się jej twórcom, zaprezentowania genezy Traktatu oraz przedstawienia bliskich i odległych jego konsekwencji" - wskazała Witek w liście odczytanym przez wicemarszałek Sejmu Małgorzatę Gosiewską.

Dodała, że "prezentowane dokumenty, mapy i fotografie są nieocenionym źródłem informacji nie tylko o stosunkach dyplomatycznych, lecz także o Polsce, jej mieszkańcach oraz wschodnich sąsiadach". "Jestem przekonana, że wystawa stanie się impulsem do dyskusji, przyczyni się również do upowszechnienia wiedzy o scalaniu i budowaniu II Rzeczpospolitej Polskiej" - oceniła marszałek Sejmu.

"100-lecie ugody pokojowej z marca 1921 roku stwarza okazję do przypomnienia tego nieco zapomnianego wątku z polskiej historii, przyjrzenia się jej twórcom, zaprezentowania genezy Traktatu oraz przedstawienia bliskich i odległych jego konsekwencji" - wskazała Elżbieta Witek w liście odczytanym przez wicemarszałek Sejmu Małgorzatę Gosiewską.

Do 31 grudnia w salach Zamku Królewskiego będzie udostępniana tematyczna ścieżka zwiedzania po Apartamentach Wielkim i Królewskim z zaznaczeniem dzieł sztuki, które zostały odzyskane na mocy postanowień traktatu ryskiego, a także reprodukcje zdjęć ukazujących zmiany w wyglądzie i wystroju sal od 1900 do 1939 r.

Z kolei w ramach wystawy czasowej w Sali Rady zaprezentowane zostaną zdjęcia i dokumenty związane z procesem rewindykacji polskich dzieł sztuki z Rosji sowieckiej oraz fotografie ukazujące wygląd sal zamkowych w okresie zaborów, I wojny światowej oraz II RP. Dokumenty i fotografie pochodzą ze zbiorów Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Muzeum Warszawy oraz Archiwum i Biblioteki Naukowej Zamku Królewskiego w Warszawie.

Cykl wydarzeń obejmuje również 10 wykładów naukowych. Pierwszy pt. "Traktat ryski – spojrzenie z perspektywy stulecia" zostanie wygłoszony 30 marca 2021 r. przez prof. Janusza Odziemkowskiego z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Kuratorami wydarzeń na Zamku są dr Magdalena Białonowska, Norbert Haliński oraz Paweł Tyszka, a autorem projektu scenografii wystawy Jarosław Kłaput.

Zamkowe wydarzenia uzupełnia wystawa Instytutu Pamięci Narodowej "Gorzki pokój. Traktat ryski 1921 r.", która jest prezentowana na Dziedzińcu Wielkim Zamku Królewskiego. Wystawa ukazuje całościowy obraz zagadnień związanych z najważniejszą ugodą pokojową, jaką Polska podpisała jako samodzielny byt polityczny w minionym stuleciu. Jej założeniem jest szerokie nakreślenie genezy traktatu pokojowego, zawartego po zwycięskiej wojnie Polski z sowiecką Rosją, a także ukazanie jego konsekwencji w krótkiej historii "dwudziestolecia", oraz na dłuższym tle relacji polsko-rosyjskich, w tym polsko-sowieckich. Wystawa prezentuje losy Polaków, Białorusinów i Ukraińców, w kontekście brzemiennych w skutki postanowień traktatowych. Część zdjęć pochodzi z prywatnych zbiorów Stanisława Grabskiego, głównego architekta traktatu z polskiej strony, zdeponowanych w Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku.

Wystawa będzie dostępna na zamkowym dziedzińcu do 24 kwietnia. Autorem wystawy jest Adam Hlebowicz, dyrektor Biura Edukacji Narodowej IPN, przy współpracy z prof. Markiem Gałęzowskim. Oryginalną koncepcję plastyczną stworzył Jarosław Kłaput. (PAP)

autor: Katarzyna Krzykowska

ksi/ wj/