100 lat temu w Lozannie powołano Komitet Narodowy Polski

Powołanie Komitetu Narodowego Polskiego

Pierwsze kroki do utworzenia komitetu Roman Dmowski podjął na przełomie stycznia i lutego 1917 r. podczas narady w Lozannie. W liście do kraju powiadomił wówczas swoich współpracowników o zamiarze powołania komitetu i poprosił o wyznaczenie co najmniej po jednym kandydacie z każdego zaboru.

15 sierpnia 1917 r. na zjeździe w Lozannie utworzono Komitet Narodowy Polski (KNP). Na jego prezesa wybrano Dmowskiego. Zadecydowało o tym głównie jego polityczne doświadczenie i autorytet. W skład komitetu weszli m.in.: Stanisław Grabski, Józef Haller i Maurycy Zamoyski.

W składzie KNP znaleźli się głównie przedstawiciele Narodowej Demokracji oraz Stronnictwa Polityki Realnej. W późniejszym okresie do komitetu dołączył Ignacy Jan Paderewski. Siedzibą komitetu stał się Paryż.

Oficjalna reprezentacja narodu polskiego

KNP pełnił rolę ministerstwa spraw zagranicznych, sprawował również polityczną kontrolę nad armią polską we Francji, organizowaną na podstawie dekretu prezydenta Raymonda Poincare z 4 czerwca 1917 r.

"Za główne zadanie Komitetu - pisał prof. Janusz Pajewski - uznał Dmowski związanie sprawy polskiej ze sprawą państw zachodnich, ale niewątpliwie dążył też do przekształcenia w odpowiedniej chwili Komitetu w rząd, który ujmie władzę w Polsce". (J. Pajewski "Odbudowa państwa polskiego 1914-1918")

KNP za jedynego przedstawiciela narodu polskiego jako pierwsza, 20 września 1917 r., uznała właśnie Francja.

Znaczenie komitetu rosło wraz z uznawaniem go za oficjalną reprezentację narodu polskiego przez kolejne państwa. Miesiąc po Francji uczyniła to Wielka Brytania, pod koniec października Włochy, a 6 grudnia 1917 r. USA. Zwłoka Włoch i USA wynikała z postawy rządu Rosji, który do momentu obalenia go w wyniku rewolucji bolszewickiej przeciwstawiał się działalności KNP.

Armia Polska we Francji

Pomimo oficjalnego uznania komitetu, rząd francuski niechętnie spoglądał na jego niezależność. Francuzi oczekiwali m.in., że tworzona we Francji armia polska będzie podlegała władzom francuskim, a zwierzchnictwo KNP nad nią będzie jedynie symboliczne. Dmowski nie godził się na takie warunki. Aby wymusić przekazanie zwierzchnictwa nad polskim wojskiem KNP zablokował wręczenie armii sztandarów i zagroził wstrzymaniem rekrutacji. Pomimo ciężkiej sytuacji finansowej KNP Dmowski zrezygnował również z zaciągnięcia pożyczki od rządu francuskiego, żeby nie pogarszać swojej pozycji negocjacyjnej.

Spór pomiędzy rządem francuskim i komitetem dotyczył również prawa nominowania naczelnego wodza armii polskiej. Dmowski uważał, że powinien to uczynić KNP - rząd francuski natomiast, że prezydent Francji. Ostatecznie zwyciężył Dmowski i 4 października 1917 r. to władze KNP powierzyły funkcję naczelnego wodza armii polskiej we Francji byłemu dowódcy II Brygady Legionów, gen. Józefowi Hallerowi.

O niepodległą Polskę z dostępem do morza

Na arenie międzynarodowej komitet prowadził działalność dyplomatyczną zmierzającą do uzyskania dla Polski najkorzystniejszych gwarancji ze strony państw sojuszniczych, a po uznaniu go za oficjalnego reprezentanta narodu polskiego, zabiegał o prawa dla Polaków na terenach państw sprzymierzonych.

Na początku 1918 r. KNP uzyskał prawo do wydawania dokumentów dla Polaków i rozpoczął budowę sieci biur spraw cywilnych. Biura te mogły nadawać w krajach sprzymierzonych osobom narodowości polskiej będących obywatelami Niemiec lub Austro-Węgier paszporty KNP, które chroniły przed restrykcjami.

Najważniejszym jednak celem KNP było uzyskanie poparcia państw sprzymierzonych dla odbudowy państwa polskiego. Dmowski, aby osiągnąć najkorzystniejsze granice przyszłego państwa, blokował kompromisowe projekty. Polityka ta przyniosła dobre rezultaty w postaci ogłoszenia 3 czerwca 1918 r. przez premierów Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch deklaracji uznającej potrzebę utworzenia niepodległej Polski z dostępem do morza.

Roman Dmowski, oceniając działania Komitetu, pisał: „Najważniejsze cele, któreśmy sobie na Zachodzie w swej akcji podczas wojny postawili, zostały urzeczywistnione. Zjednoczenie Polski i utworzenie państwa polskiego zostało przez sprzymierzeńców ogłoszone jako jeden z warunków pokoju. (...) Komitet Narodowy miał pod swą władzą armię polską, uznaną za sprzymierzoną i wojującą. Mieliśmy tym samym zapewniony udział w konferencji pokojowej, jako jedno z państw sprzymierzonych”.

Dmowski, oceniając działania Komitetu, pisał: „Najważniejsze cele, któreśmy sobie na Zachodzie w swej akcji podczas wojny postawili, zostały urzeczywistnione. Zjednoczenie Polski i utworzenie państwa polskiego zostało przez sprzymierzeńców ogłoszone jako jeden z warunków pokoju. Polska już miała pozycję państwa sprzymierzonego; państwo to miało w Komitecie Narodowym organ z uznanymi oficjalnie atrybucjami rządu w sprawach zewnętrznych i wojskowych; miało urzędowe przedstawicielstwo dyplomatyczne w mocarstwach sprzymierzonych; Komitet Narodowy miał pod swą władzą armię polską, uznaną za sprzymierzoną i wojującą. Mieliśmy tym samym zapewniony udział w konferencji pokojowej, jako jedno z państw sprzymierzonych”.

Dodawał jednak: „Trzeba tu zaznaczyć, że osiągnięcie tej pozycji byłoby niemożliwe bez utworzenia armii polskiej na Zachodzie, a więc bez tego, co dla tej sprawy zrobiła Francja. Posiadanie armii, stojącej u boku sprzymierzonych, było jedyną naszą legitymacją do tytułu państwa sprzymierzonego, a co za tym idzie, do udziału w konferencji pokojowej. Legitymacja ta była niezbędna. Dobrze, że była uznana za wystarczającą. Inaczej Polska ze swymi legionami, walczącymi po stronie państw centralnych, ze swym Królestwem listopadowym, ze swą Radą Regencyjną, z rządem warszawskim i z jego ciągle ponawianymi deklaracjami, musiałaby być przez państwa zachodnie uznana za sprzymierzeńca państw centralnych i w końcu znalazłaby się wśród zwyciężonych”. (R. Dmowski „Polityka polska i odbudowanie państwa”)

Komitet Narodowy Polski po 11 listopada 1918 roku

Po ostatecznej klęsce państw centralnych w Wielkiej Wojnie i przejęciu władzy w Polsce przez Józefa Piłsudskiego pozycja KNP ulegała osłabieniu. Jak pisał prof. Pajewski: „W ciągu niedługiego czasu jesienią 1918 r. będzie się Komitet przygotowywał do objęcia rządów względnie współrządów w Polsce, po czym od połowy grudnia 1918 r. czy też od stycznia 1919 r. powróci znowu do roli kierownika polityki zagranicznej, a nawet zejdzie już tylko do roli delegacji polskiej na Konferencję Pokojową”.

KNP nie uznał powołanego przez Józefa Piłsudskiego 18 listopada 1918 r. rządu socjalisty Jędrzeja Moraczewskiego. Dopiero po utworzeniu 16 stycznia 1919 r. gabinetu Ignacego Jana Paderewskiego Komitet uznał ten rząd za pierwszy gabinet niepodległej Polski.

15 kwietnia 1919 r., po ukonstytuowaniu się pod przewodnictwem Dmowskiego delegacji polskiej na Konferencję Pokojową w Paryżu, KNP podjął decyzję o swojej likwidacji. Ostatecznie rozwiązany został 15 sierpnia 1919 r. (PAP)

mjs/ akn/ hes/