100 lat temu Wileńszczyznę przyłączono do Polski

„Jeśli wola ludności ma mieć jakikolwiek głos, to ani miasto Wilno, ani okręg podmiejski nie chcą słyszeć o należeniu do państwa tarybowego (Litwy)” - zauważał w 1920 r. Antoni Sujkowski, geograf, polski ekspert na konferencji pokojowej w Paryżu. Podkreślał, że w okręgu wileńskim na 93 tys. mieszkańców było 84 tys. Polaków, w Wilnie zaś na 206 tys. mieszkańców było 2600 Litwinów.

Za litewskimi żądaniami posiadania Wilna stał argument historyczny – Wilno było stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z punktu widzenia Warszawy było zaś kluczem do realizacji piłsudczykowskiej wizji federacji państw Europy Środkowej. „Wilno jest kluczem do spraw litewsko-białoruskich, jak jest nim Warszawa dla spraw polskich” – pisał Józef Piłsudski 7 kwietnia 1919 r. w liście do gen. Stanisława Szeptyckiego. Po wyparciu z Wilna bolszewików wydał odezwę „Do Mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”. „Chcę dać Wam możność rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych, tak, jak sami tego sobie życzyć będziecie, bez jakiegokolwiek gwałtu lub ucisku ze strony Polski” – deklarował. Jego słowa zostały przyjęte z oburzeniem przez przywódców litewskich, którzy w zdecydowanej większości postrzegali Wilno jako stolicę swojego państwa, całkowicie niezwiązanego z Polską.

Podczas wojny polsko-bolszewickiej, w lipcu 1920 r., Litwini złamali neutralność. Pozwolili armii sowieckiej przejść przez swoje terytorium i czynnie zaangażowali się przeciw Polakom. „Kiedy tylko Litwini wyczuli, że Armia Czerwona odnosi zupełnie wyraźne powodzenie, ich stanowisko neutralności natychmiast zmieniło się na wrogie w stosunku do Polski” - wspominał dowódca Frontu Zachodniego, Michaił Tuchaczewski.

Podobnie sytuację oceniał Piłsudski: „Litwa wyszła z dotychczasowej neutralności i wzięła udział po stronie Sowietów” - napisał marszałek w książce „Rok 1920”. Na mocy traktatu litewsko-sowieckiego z 12 lipca 1920 r. zdobyte przez Armię Czerwoną Wilno zostało przekazane Litwinom. 26 sierpnia wojska litewskie weszły do miasta.

Po Bitwie Warszawskiej Wojsko Polskie wypierając bolszewików, maszerowało ponownie w kierunku Wilna. We wrześniu 1920 r. doszło do walk polsko-litewskich na Suwalszczyźnie. Zobowiązanie do oddania Wilna Litwie, podjęte podczas konferencji w Spa 10 lipca 1920 r. przez rząd polski zabiegający o pilną pomoc w walce z bolszewicką Rosja, sprawiło, że Piłsudski jako Naczelny Wódz miał związane ręce. To, że Wilno powinno należeć do Polski - skoro wszelkie próby skłonienia Litwinów do rozwiązania federacyjnego zawiodły – było oczywiste zarówno dla Piłsudskiego, jak i wszystkich Polaków. Nie mogąc działać legalnie, Piłsudski przedstawił propozycję zajęcia Wilna przez „zbuntowane” polskie oddziały gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, urodzonemu w Oszmianie na Wileńszczyźnie. Żeligowski zaakceptował propozycję i stanął na czele liczącego 15 tys. zgrupowania wojsk. Jego główną siłą była 1 Dywizja Litewsko-Białoruska, złożona z żołnierzy pochodzących z ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

8 października 1920 r. oddziały Żeligowskiego ruszyły na Wilno i zajęły je po drobnych potyczkach 9 października 1920 r. Pierwsze o godz. 14.15 wkroczyły 1. Kompania Mińskiego Pułku i 1 szwadron 3. Pułku Strzelców Konnych. Walki wojsk gen. Żeligowskiego z Litwinami zakończył rozejm zawarty 29 listopada 1920 r.

12 października gen. Żeligowski proklamował powstanie Litwy Środkowej i powołał Tymczasową Komisję Rządzącą. Litwa Środkowa zajmowała powierzchnię ok 15 tys km km² i liczyła niemal pół miliona ludności. Według oficjalnych danych 68–70 proc. stanowili Polacy. Najliczniejszą mniejszością (12–18 proc.) byli Litwini. W samym Wilnie stanowili kilka procent mieszkańców.

Wielka Brytania i Francja skierowały 12 października 1920 r. notę do Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa, informującą, że zamierzają zapewnić Litwie posiadanie Wilna. Piłsudski odpowiedział, że obiecał mieszkańcom tej ziemi swobodę samostanowienia. Sądził, że Litwini będą bardziej skłonni rozmawiać z Litwą Środkową niż z Polską. Jak pisał Władysław Pobóg-Malinowski, Piłsudski wyobrażał sobie, że polska Wileńszczyzna połączy się federacyjnie z białoruskim Mińskiem i litewskim Kownem, później zaś polsko-białorusko-litewska federacja połączyłaby się z Polską również na zasadzie federacji. Utworzenie Litwy Środkowej było ostatnią szansą na takie rozwiązanie. Szybko okazało się, że nadzieje środowisk zakładających jakąkolwiek długotrwałą odrębność Litwy Środkowej nie mają szansy na realizację ze względu na konsekwentne odrzucanie tych pomysłów przez Kowno.

W rozwiązanie konfliktu polsko-litewskiego zaangażowała się Liga Narodów. Od kwietnia 1921 r. w Belgii odbywały się negocjacje, podczas których zaproponowano m.in. utworzenie składającej się z dwóch kantonów Litwy z Kownem i Wilnem, powiązanej z Polską sojuszem wojskowym i konwencją ekonomiczną. Przedstawiciele rządu litewskiego z Kowna zdecydowanie odrzucili tę propozycję. Mimo to niewielka grupa posłów, wśród nich m.in. brat marszałka Jan Piłsudski, argumentowała, że „w interesie państwowym polskim potrzebne jest nadanie ziemi wileńskiej ustroju autonomicznego, którego zakres obejmie wszystkie dziedziny życia publicznego”. W miarę narastania niechęci dostrzegano, że idea autonomii Wileńszczyzny nie musi być realizowana we współpracy z Litwą. „Wileńszczyzna jest pod względem etnograficznym istną mozaiką. Lud ma swoje odrębne właściwości. Autonomia nie jest etapem przejściowym do federacji” – argumentował Marian Jankowski z Polskiego Stronnictwa Ludowego. Przeciwnicy tych pomysłów, głównie przedstawiciele środowisk prawicowych, argumentowali, że poziom świadomości narodowej niepolskiej ludności Wileńszczyzny jest bardzo niski, a to sprawia, że nie może ona współdecydować o kształcie ustrojowym Litwy Środkowej.

8 stycznia 1922 r. na Litwie Środkowej odbyły się wybory do Sejmu Wileńskiego. Udział w głosowaniu wzięło udział 64 proc. uprawnionych - niemal sami Polacy. Na pierwszym posiedzeniu 20 lutego 1922 r. Sejm Wileński przyjął uchwałę o przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski. „Ziemia Wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej” – głosiła ustawa. Za wnioskiem o przyłączenie regionu do Polski głosowało 96 posłów, 6 reprezentujących PPS wstrzymało się od głosu.

6 kwietnia 1922 r. Sejm Ustawodawczy w Warszawie przyjął ustawę o objęciu władzy w Ziemi Wileńskiej przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa miała również gwarantować mieszkańcom Wileńszczyzny „prawo swobodnego rozwoju życia kulturalnego, oświatowego i religijnego w jej języku ojczystym”. Rząd Litwy zareagował złożeniem protestu na ręce ambasadora Wielkiej Brytanii. Niemal rok później, 15 marca 1923 r., Konferencja Ambasadorów Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych potwierdziła przebieg granicy Polski z Litwą.(PAP)

Michał Szukała

szuk/ skp/