140 lat temu urodził się Maciej Rataj

Maciej Rataj urodził się 19 lutego 1884 r. we wsi Chłopy w powiecie Rudki koło Lwowa jako siódme dziecko Wojciecha Rataja i Józefy z d. Nowickiej. Rodzice posiadali dwuhektarowe gospodarstwo rolne.

W wieku dwunastu lat opuścił dom rodzinny i zdał egzaminy do lwowskiego IV Gimnazjum Klasycznego. Uznawano go za jednego z najlepszych uczniów w klasie zarabiał udzielając korepetycji innym uczniom. W latach 1904-08 studiował filologię klasyczną na Uniwersytecie Lwowskim.

„Podczas studiów związał się z ruchem ludowym, prasę ludową czytał jego ojciec w domu rodzinnym. Był korespondentem +Przyjaciela Ludu+ i udzielał się w kole Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki oraz w Bratniej Pomocy” – powiedział PAP kierownik Instytutu Ruchu Ludowego w Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie i dyrektor Instytutu Nauk o Polityce i Administracji Uniwersytetu w Siedlcach dr hab. Arkadiusz Indraszczyk.

Od 10 lipca 1909 r. Rataj był żonaty z Bolesławą z Wiczyńskich (1890-1933). Ich córka, Anna (ur. 1914) zginęła 14 września 1944 r. podczas Powstania Warszawskiego. W 1918 r. Rataj wstąpił do PSL „Wyzwolenie”, rok później, już jako poseł w Sejmie Ustawodawczym, wraz z kilkudziesięcioma innymi posłami PSL „Wyzwolenie” przeszedł do PSL „Piast”. „Można tu mówić o powrocie Rataja do +Piasta+ bowiem w 1913/1914 r., w trakcie rozłamu w PSL, opowiedział się po stronie Wincentego Witosa i poparł utworzenie wówczas Piasta. To przejście Rataja i innych posłów z PSL Wyzwolenie do PSL Piast w 1919 r. miało być początkiem zjednoczenia ruchu ludowego, którego Rataj był wielkim orędownikiem” – dodał historyk.

Po studiach Rataj pracował jako nauczyciel w różnych szkołach a we wrześniu 1918 r. został nauczycielem łaciny i greki w Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Zamościu. Na początku 1919 r. został wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego z listy PSL „Wyzwolenie”. „Sam zapał nie uzdalnia jeszcze do roli budowniczego państwa, nie wystarcza i dobra wola. Trzeba wiedzy i znajomości spraw państwowych, trzeba umiejętności generalnego patrzenia na sprawy. Od początku przykładałem się pilnie do pracy, sumiennie studiowałem sprawy, które miały być decydowane” – pisał w „Pamiętnikach”, wspominając początki swojej pracy poselskiej. W tym samym roku z jego inicjatywy zorganizowano Związek Sejmowych Posłów Ludowych (ZSPL).

W pierwszym parlamencie II RP pracował w komisjach oświaty i spraw zagranicznych, został też wiceprzewodniczącym Komisji konstytucyjnej, której pracami, po ustąpieniu przewodniczącego Władysława Seydy, kierował. Był współtwórcą konstytucji marcowej. W okresie wojny polsko-sowieckiej 1 lipca 1920 r. został członkiem Rady Obrony Państwa. 24 lipca 1920 r. objął stanowisko ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w Rządzie Obrony Narodowej pod prezesurą Wincentego Witosa.

„Nie wiadomo było, co w nim bardziej podziwiać, czy bystrość inteligencji, lotność, które pozwoliły mu od razu orientować się w najbardziej zawiłych i zagmatwanych sytuacjach, czy sprężoną, skondensowaną wolę, którą z tak niezwykłym taktem i umiarem umiał narzucić otoczeniu. Nie tyle ją narzucał, ile porywał otoczenie za sobą” - pisał o Rataju historyk Kazimierz Konarski we „Wspomnieniach”.

Z inicjatywy Rataja zorganizowano podległe ministerstwu kuratoria, które zastąpiły zarządy szkolne. W lipcu 1921 r. wydał rozporządzenie znoszące cielesne kary wobec uczniów – haniebną spuściznę po zaborcach.

W listopadzie 1922 r. Rataj zdobył mandat poselski z listy PSL „Piast”. 1 grudnia 1922 r. został wybrany Marszałkiem Sejmu I kadencji i pełnił tą funkcję przez kolejne sześć lat. „Jako marszałek Sejmu był znany ze skuteczności w wygaszaniu konfliktów parlamentarnych. Po zabójstwie prezydenta Narutowicza (1922) i zamachu majowym (1926) dwukrotnie obejmował obowiązki głowy państwa i w tych trudnych dla Polski chwilach okazał się wybitnym mężem stanu i sprostał wyzwaniom. Dążył do pojednania zwaśnionych stron, tak, by polityczne konflikty nie eskalowały i nie przekształciły się w wojnę domową i trzeba przyznać, że się mu to udawało” – podkreślił Indraszczyk.

„Potrafił trzymać w ryzach posłów i kierować parlamentem, a jednocześnie dbał o to, by tworzone były rządy większości. Był jednym z twórców koalicji Chjeno-Piasta, która w 1923 i 1926 r. stanowiła zaplecze rządów Wincentego Witosa. Do idei rządów większości Rataj był tak przywiązany, iż gdy rząd Witosa utracił tę większość w grudniu 1923 r. marszałek podał się do dymisji, ale została ona odrzucona przez Sejm” – przypomniał historyk.

Rataj był obdarzony charyzmą i talentem mediatora i negocjatora, co pozwalało na „obniżenie temperatury politycznych sporów”. Historyk podkreśla, że zasługą polityka było połączenie się klubów parlamentarnych PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” oraz Stronnictwa Chłopskiego. W marcu 1931 r. wymienione partie zjednoczyły się w Stronnictwo Ludowe (SL). „Uważał, że siłą ruchu ludowego jest jego masa, ale masa jednolita i zorganizowana” – wyjaśnił badacz.

„Od 28 września 1933 r. - dnia, w którym Witos udał się na emigrację do Czechosłowacji - Maciej Rataj stał się pierwszą osobą w Stronnictwa Ludowego, którym od lutego 1935 do powrotu Witosa do kraju w maju 1939 r. kierował. Pozostał jednak lojalny wobec Witosa i odmawiał przyjęcia funkcji prezesa” – przypomniał Indraszczyk.

25 kwietnia 1946 r. podczas ekshumacji zidentyfikowano szczątki Rataja. Dwa miesiące później na cmentarzu w Palmirach odbył się uroczysty pogrzeb z udziałem przedstawicieli władz państwowych oraz licznych zwolenników PSL. W listopadzie 2018 r. w 100. rocznicę odzyskania niepodległości Maciej Rataj został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Andrzeja Dudę Orderem Orła Białego.

Wybuch II wojny światowej zastał marszałka w Chodowie k. Siedlec. W październiku 1939 r. powrócił do Warszawy i uczestniczył w zebraniu przywódców Służby Zwycięstwa Polsce (później Związek Walki Zbrojnej, a od lutego 1942 r. - Armia Krajowa).

Rataj był zwolennikiem koncepcji, by tworzące się konspiracyjne struktury wojskowe były podporządkowane cywilnemu kierownictwu. Początkowo była to Główna Rada Polityczna, która przekształciła się w Polski Komitet Porozumiewawczy. Komendant SZP gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski początkowo forsował idee, by to wojskowi odgrywali dominującą rolę w organizacji. Zwyciężyła idea Rataja – politycy nie dali się podporządkować wojskowym.

„Było to zbieżne z koncepcjami gen. Sikorskiego, według których powstała Delegatura Rządu na Kraj - konspiracyjne przedstawicielstwo rządu RP na uchodźstwie, która organizowała administrację cywilną oraz przygotowywała rządowi warunki do objęcia władzy po zakończeniu wojny. Obok Delegatury działała Głowna Rada Polityczna, (przekształcona w Polityczny Komitet Porozumiewawczy) która podejmowała najważniejsze decyzje polityczne” – wyjaśnił historyk MHPRL.

Rataj zadbał także o to, by powstała spójna konspiracja ruchu ludowego. Zorganizował konspiracyjne Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego (CKRL), któremu podporządkowano lokalne struktury SL „Roch” i Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”.

Po raz pierwszy gestapo aresztowało Macieja Rataja w listopadzie 1939 r. w jego mieszkaniu przy ul. Hożej 14. Do lutego 1940r. przebywał w więzieniu przy ul. Daniłowiczowskiej. Po zwolnieniu zamieszkał w Otwocku. Odrzucił propozycję przerzucenia go przez Węgry do Francji. Podkreślał, że „walka o byt narodu toczy się tutaj w kraju”.

30 marca 1940 r. gestapo ponownie aresztowało Rataja. Według historyków nastąpiło to tuż przed spotkaniem z komendantem ZWZ, gen. Stefanem Roweckim „Grotem”. Marszałek trafił do celi na Pawiaku. 21 czerwca 1940 r. został zamordowany w lesie koło Palmir w Puszczy Kampinoskiej.

Tego dnia, w największej egzekucji w Palmirach, Niemcy zamordowali łącznie 378 osób, w tym wielu wybitnych działaczy społecznych i politycznych, dziennikarzy, lekarzy, adwokatów, księży. Wśród nich był znany działacz PPS i długoletni poseł na Sejm RP – Mieczysław Niedziałkowski, złoty medalista w biegu na 10 tys. metrów na Igrzyskach Olimpijskich w Los Angeles w 1932 r. Janusz Kusociński, poseł i senator Halina Jaroszewicz oraz wiceprezydent Warszawy Jan Pohoski.

25 kwietnia 1946 r. podczas ekshumacji zidentyfikowano szczątki Rataja. Dwa miesiące później na cmentarzu w Palmirach odbył się uroczysty pogrzeb z udziałem przedstawicieli władz państwowych oraz licznych zwolenników PSL. W listopadzie 2018 r. w 100. rocznicę odzyskania niepodległości Maciej Rataj został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Andrzeja Dudę Orderem Orła Białego.

"MHPRL kultywuje pamięć o Maciej Rataju, organizując corocznie konferencje i poświęcone mu wystawy. Jest on patronem wielu szkół na terenie całej Polski. Po wojnie kilkakrotnie wydawano jego +Pamiętniki 1918-28+” – przypomniał historyk.

„Dziś Maciej Rataj może być wzorem wielkiej kultury politycznej i wzorem polityka, który rozumiał, że poprawa losu obywateli i wielkość państwa dokonać się może wyłącznie w prawidłowo skonstruowanym państwie demokratycznym, w którym interesy państwa i obywateli się ze sobą łączą" - podsumował dr Indraszczyk. (PAP)

autor: Maciej Replewicz

mr/ wj/ szuk/ aszw/