145 lat temu urodził się Władysław Grabski – premier RP, autor reformy walutowej

„Reforma walutowa w 1924 r. była wielkim dziełem, które uratowało Polskę od nieuniknionej katastrofy nie tylko gospodarczej, lecz i politycznej i postawiło niewzruszone, zdrowe podstawy pod rozwój życia państwowego i ekonomicznego Polski” – tak pisał o dziele Władysława Grabskiego prof. Edward Taylor, ekspert w dziedzinie tematyki skarbowej.

Władysław Grabski urodził się 7 lipca 1874 r. w Borowie koło Łowicza w rodzinie o tradycjach patriotycznych i niepodległościowych. W 1894 r. z odznaczeniem ukończył Szkołę Nauk Politycznych w Paryżu, a następnie przez cztery lata kształcił się w dziedzinie historii i ekonomii na Sorbonie. W latach 1896-1897 studiował też agronomię w Halle, czego efektem były jego pierwsze publikacje - "Kwestia agrarna we Francji" oraz "Wiedza i praktyka rolnicza w Niemczech".

Studia musiał przerwać ze względu na śmierć ojca i konieczność objęcia rodzinnego majątku, którego wielkość wynosiła 520 hektarów. Zarządzanie dobrami rodzinnymi łączył z pracą naukową, publikując m.in. „Historię Towarzystwa Rolniczego 1858-1861”, nagrodzoną przez Akademię Umiejętności.

Działał również społecznie wśród chłopów, co było przyczyną aresztowania go w 1905 r. przez władze carskie. W więzieniu na Pawiaku spędził kilka miesięcy. Od 1905 r. Grabski związany był z Ligą Narodową.

W latach 1906-1912 był posłem do I, II i III Dumy Państwowej. Od 1913 r. pełnił funkcję wiceprezesa Centralnego Towarzystwa Rolniczego.

Po wybuchu I wojny światowej kierował Centralnym Komitetem Obywatelskim, który organizował wsparcie dla osób najbardziej poszkodowanych przez wojnę. W 1915 r. po wkroczeniu Niemców do Warszawy wyjechał do Rosji, gdzie zajmował się pomocą dla polskich uchodźców.

Na początku 1918 r. powrócił do kraju, jako przedstawiciel orientacji antyniemieckiej został aresztowany przez Niemców i osadzony w Modlinie.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został powołany przez Józefa Piłsudskiego na prezesa Głównego Urzędu Likwidacyjnego, który miał ustalić straty wojenne, politykę finansową wobec sąsiadów oraz roszczenia repatriacyjne.

W 1919 r. obok Romana Dmowskiego i Ignacego Paderewskiego, Grabski był trzecim delegatem polskim na Konferencję Pokojową w Paryżu, odpowiedzialnym za kwestie gospodarcze.

W tym samym roku został posłem na Sejm Ustawodawczy i członkiem Związku Ludowo-Narodowego. Następnie objął stanowisko ministra skarbu w rządzie Leopolda Skulskiego.

Od 20 kwietnia do 24 lipca 1920 r., w okresie trwającej wojny polsko-bolszewickiej, pełnił funkcję premiera, doprowadzając m.in. do utworzenia Rady Obrony Państwa, mającej łączyć władzę ustawodawczą i wykonawczą.

W lipcu 1920 r., wobec dramatycznej sytuacji na froncie, podpisał w Spa bardzo niekorzystny dla Polski układ z państwami Ententy. W zamian za obietnicę brytyjskiego pośrednictwa w negocjacjach z Rosją Sowiecką, Grabski zobowiązał się, że państwo polskie podporządkuje się decyzjom Rady Najwyższej Ententy w sprawie Galicji Wschodniej, Wilna, Cieszyna oraz umowy dotyczącej Gdańska. Układ przewidywał również, że wojska polskie cofną się za tzw. linię Curzona, biegnącą wzdłuż Bugu.

Prof. Edward Taylor: „Reforma walutowa w 1924 r. była wielkim dziełem, które uratowało Polskę od nieuniknionej katastrofy nie tylko gospodarczej, lecz i politycznej i postawiło niewzruszone, zdrowe podstawy pod rozwój życia państwowego i ekonomicznego Polski”.

Zobowiązania przyjęte przez Grabskiego w Spa zostały bardzo źle odebrane w Polsce. Pod koniec lipca 1920 r. jego gabinet ustąpił na rzecz Rządu Obrony Narodowej, na czele którego stanął Wincenty Witos. W rządzie tym Grabski przez cztery miesiące pełnił funkcję ministra skarbu.

W styczniu 1923 r. Grabski ponownie objął tekę ministra skarbu, tym razem w gabinecie gen. Władysława Sikorskiego, w którym rozpoczął prace nad reformą skarbową.

Po utworzeniu w maju 1923 r. centro-prawicowego rządu Witosa przez krótki okres Grabski pozostawał jego członkiem, jednak wobec braku zgody na proponowane przez niego ustawy podał się do dymisji.

Na skutek kryzysu gabinetowego i upadku rządu Chjeno-Piasta w grudniu 1923 r. Grabski stanął na czele pozaparlamentarnego gabinetu.

W chwili obejmowania przez niego urzędu sytuacja gospodarcza Polski była wyjątkowo trudna. Panująca hiperinflacja powodowała, że ceny rosły z dnia na dzień.

20 grudnia 1923 r. w wygłoszonym expose premier Grabski, jednocześnie minister skarbu, stwierdził: "Doszliśmy do takiego stanu, że żaden postęp w żadnej dziedzinie, nawet szkolnictwa, nie mówiąc o reformie rolnej lub udoskonaleniach socjalnych, stają się niemożliwe, jeżeli najpierw - i to wkrótce - nie uporamy się z trudnościami finansowymi, które nie tylko paraliżują wszelkie porywy do udoskonalenia naszego stanu wewnętrznego, ale wytwarzają niebezpieczeństwo zarówno utrzymania pokoju wewnętrznego, jak i stanu obronności naszego kraju, wymagającej znaczniejszych nakładów pieniężnych".

Na początku stycznia 1924 r. rząd Grabskiego otrzymał od Sejmu na sześć miesięcy specjalne pełnomocnictwa w zakresie spraw dotyczących zmiany ustawodawstwa podatkowego, wprowadzenia nowego systemu monetarnego i waluty, ogłoszenia statutu Banku Emisyjnego, sprzedaży przedsiębiorstw państwowych oraz zaciągania pożyczek do wysokości 500 milionów franków w złocie.

Sejm upoważnił prezydenta do wydawania na wniosek premiera rozporządzeń dotyczących skarbu i waluty.

Efekty prac Grabskiego szybko zaczęły być widoczne.

20 stycznia 1924 r. ukazało się "Rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej w przedmiocie systemu monetarnego", w którym stwierdzano, że jednostką monetarną w Rzeczypospolitej Polskiej jest "złoty" oraz ustanawiano statut Banku Polskiego, nadając mu wyłączne prawo emisji biletów bankowych będących prawnym środkiem płatniczym. Bank miał być spółką akcyjną, niezależną od administracji państwowej. Warto przy okazji zaznaczyć, że rozważano także inne propozycje nazwy dla nowej waluty: "piast", "pol" czy też "lech".

14 kwietnia 1924 r. prezydent wydał rozporządzenie o zmianie ustroju pieniężnego. Ustalono w nim relację marki polskiej do nowej waluty - złotego: 1 800 000 marek polskich za 1 złotego. Wartość nowej jednostki monetarnej - złotego - była równa frankowi szwajcarskiemu i odpowiadała wartości 9/31 grama czystego złota. Za dolara płacono 5 zł 18 gr.

Prof. Janusz Pajewski w książce "Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1926" pisał: " Wydawało się, że +praca organiczna+, praca nad naprawą i rozwojem gospodarki narodowej ogarnie całe życie narodu i nad nim zapanuje. Czołowe postaci owej +pracy organicznej+ i jakby jej symbole to prezydent Wojciechowski, jeden z twórców spółdzielczości polskiej, to Władysław Grabski, i w teorii, i w praktyce jeden z najgłębszych znawców życia gospodarczego. Mówiono wówczas, że miejsce szabli Piłsudskiego zajęły w Polsce liczydła Grabskiego. Ale powiadali niektórzy, że Polakom bardziej odpowiadała szabla niż liczydła".

Do najważniejszych zadań zrealizowanych przez rząd Grabskiego, poza reformą walutowo-skarbową, zaliczyć należy doprowadzenie do podpisania w lutym 1925 r. konkordatu ze Stolicą Apostolską oraz uchwalenie przez Sejm ustawy o reformie rolnej i tzw. ustaw językowych.

Pracując nad uzdrowieniem polskiego skarbu rząd Grabskiego przystąpił do zdecydowanego ściągania podatku majątkowego, ograniczył inwestycje publiczne i państwowe dotacje dla przedsiębiorstw, m.in. kolei. Prowadził ponadto bardzo rygorystyczną politykę oszczędnościową w zakresie wydatków na administrację publiczną. Redukując zatrudnienie w niej zlikwidował m.in. dwa ministerstwa - robót publicznych i zdrowia.

Po kilku miesiącach odczuwania pozytywnych skutków reformy walutowej w lipcu 1924 r. sytuacja ekonomiczna zaczęła się pogarszać.

Negatywnie na stan polskiej gospodarki wpłynął dodatkowo nieurodzaj w 1924 r. oraz wojna celna z Niemcami, która wybuchła w połowie 1925 r.

W lipcu 1925 r. kurs złotego zachwiał się. 12 listopada tego roku Bank Polski SA odmówił dalszego wydatkowania walut dla jego podtrzymania. Następnego dnia Grabski, który nie zgadzał się z tą decyzją, podał się do dymisji.

Do najważniejszych zadań zrealizowanych przez rząd Grabskiego, poza reformą walutowo-skarbową, zaliczyć należy doprowadzenie do podpisania w lutym 1925 r. konkordatu ze Stolicą Apostolską oraz uchwalenie przez Sejm ustawy o reformie rolnej i tzw. ustaw językowych, umożliwiających w ograniczonym zakresie posługiwanie się językami białoruskim, litewskim i ukraińskim w instytucjach państwowych w województwach wschodnich.

Po odsunięciu się od działalności politycznej Grabski całkowicie poświęcił się pracy naukowej. Był profesorem socjologii wsi w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W latach 1926-1928 pełnił funkcję rektora tej uczelni. Od 1928 do 1934 r. był prezesem Towarzystwa Ekonomicznego i Statystycznego.

W 1936 r. zorganizował Instytut Socjologii Wsi, powołując jednocześnie do życia wydawane do dziś "Roczniki Socjologii Wsi". Opublikował w tym czasie prace "Wieś i folwark" oraz "Historia wsi w Polsce". Swój testament polityczny zawarł w książce "Idea Polski", wydanej w 1935 roku.

Władysław Grabski zmarł 1 marca 1938 r. w Warszawie.

Mariusz Jarosiński (PAP)

mjs/ ls/