90 lat temu premierem został Janusz Jędrzejewicz

Urodził się 21 czerwca 1885 r. we wsi Spińczyce na Podolu. Był najstarszy z trójki rodzeństwa. Jego siostra Maria urodziła się w 1887 r. Podobnie jak jej bracia służyła państwu polskiemu, m.in. w MSZ i Oddziale II Sztabu Generalnego. Wacław, urodzony w 1893 r., był generałem WP i ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Ojciec rodziny był chemikiem zatrudnionym w okolicznych cukrowniach. Matka, jako jedna z niewielu kobiet tamtej epoki, ukończyła seminarium nauczycielskie.

Podczas nauki w gimnazjach w Kijowie i Odessie zaangażował się w działalność tajnych organizacji młodzieżowych. Od 1903 r. studiował filozofię i matematykę na Uniwersytecie Warszawskim. Za udział w strajkach szkolnych został wydalony z uczelni. W tym czasie wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Studia dokończył na Uniwersytecie Jagiellońskim. W Krakowie studiował fizykę. W 1907 r. wyjechał na dwa lata do Paryża. Studiował w prestiżowej École des Sciences Politiques. W 1909 r. rozpoczął w Warszawie pracę nauczyciela fizyki w prywatnych szkołach.

Lato 1914 r. Jędrzejewicz spędzał na Wołyniu. Po wybuchu wojny powrócił do Warszawy i zaangażował się w walkę niepodległościową w szeregach Polskiej Organizacji Wojskowej. Powrócił również do działalności w Polskiej Partii Socjalistycznej. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Warszawy wstąpił w szeregi I Brygady Legionów. W 1916 r. odszedł z Legionów i rozpoczął służbę w Komendzie Naczelnej POW. Jako bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego pracował u jego boku w Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Ukończył szkołę oficerską POW. Od 1917 r. był dyrektorem Szkoły Realnej Kazimierza Nawrockiego, a rok później Seminarium Nauczycielskiego w Łowiczu. W jednym z podziemnych wydawnictw wydał broszurę biograficzną Piłsudskiego.

W listopadzie 1918 r. został adiutantem Piłsudskiego. W tym charakterze brał udział w wyprawie wileńskiej. Pracował również w Departamencie Naukowo-Szkolnym WP. Otrzymał awans do stopnia majora. Z czynnej służby wojskowej zrezygnował wraz z wycofaniem się Piłsudskiego z życia politycznego. Powrócił do pracy w oświacie. Dyrektorował Seminarium Nauczycielskiemu Stanisława Konarskiego, uczył matematyki w jednym z gimnazjów i na kursach edukacyjnych dla dorosłych.

Brał aktywny udział w działalności środowiska legionowego. Współorganizował III Zjazd Związku Legionistów w 1924 r. W okresie poprzedzającym zamach majowy stawał się jednym z liderów przyszłego środowiska „pułkowników”. Bliskim kontaktom z Piłsudskim sprzyjało zamieszkiwanie rodziny Jędrzejewiczów w Sulejówku.

W czasie zamachu majowego stanął po stronie Komendanta. Pod nową władzą pracował w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Gabinecie Prezesa Rady Ministrów. Pełnił funkcję urzędnika do zadań specjalnych. W marcu 1928 r. został wybrany do Sejmu z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Wybrano go także na wiceprzewodniczącego nowej formacji politycznej. Zakładał dwa związane z obozem piłsudczykowskim ośrodki naukowe – wileński Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej i Szkołę Nauk Politycznych.

W sierpniu 1931 r., po śmierci Sławomira Czerwińskiego, został ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Jego głównym celem stało się wprowadzenie całościowej instytucjonalnej reformy edukacji. Już 11 marca 1932 r. Sejm przyjął ustawę reformującą szkolnictwo i wprowadzającą trójstopniowy podział szkolnictwa. Kilka dni później przyjęto ustawę o szkolnictwie wyższym. Jędrzejewicz zakładał, że przez kilka lat będzie wprowadzał główne założenia reform i odejdzie z rządu.

W maju 1933 r. Piłsudski w rozmowie z premierem Aleksandrem Prystorem skrytykował działania rządu. Reakcją szefa rządu było złożenie dymisji. Następnie Piłsudski poinformował ministrów, że wkrótce nastąpi zmiana rady ministrów. „Gdy wychodziłem z sali posiedzeń, odciągnął mnie na bok i przyciszonym głosem powiedział, że Prezydent prosi, abym natychmiast przyjechał do Zamku. Tak byłem daleki od myśli o tym, co ma nastąpić, że dopiero w aucie, w drodze do Zamku, nagle z przerażeniem pomyślałem: – Jezus, Maria, a nuż Prezydent chciał, abym został premierem?” – wspominał Jędrzejewicz. Piłsudski i prezydent zdecydowali, że wśród ministrów nowego gabinetu ma się znaleźć m.in. szef MSZ Józef Beck. Kilka pozostałych resortów Jędrzejewicz mógł obsadzić samodzielnie. 10 maja jego rząd został zaprzysiężony przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Pozostał ministrem oświaty. W lutym 1934 r. przekazał tę funkcję swojemu bratu Wacławowi.

W trakcie jego premierostwa podpisano polsko-niemiecką deklarację o nieagresji i prowadzono pracę nad projektem nowej konstytucji. Jędrzejewicz popierał ideę oparcia machiny państwa na zasłużonej elicie Legionów. „Całość pracy rządowej, jak i społecznej oparta być musi na odpowiednio dobranym materiale ludzkim, bez którego żadnej zbiorowej pracy nie można sobie wyobrazić” – argumentował. Dążył do współpracy ze środowiskami intelektualnymi. We wrześniu 1933 r. wsparł powołanie Polskiej Akademii Umiejętności. Podczas jej inauguracyjnego posiedzenia powiedział: „Sztuka ma to do siebie – i to jest jej najprawdziwszą wielkością, że to, co ona zobaczy siłą talentu artysty promienieje na innych, zwykłych ludzi”.

Większość działań gabinetu determinował głęboki kryzys gospodarczy. Rząd ograniczył wydatki budżetowe przeznaczane na pensje dla urzędników i rozpisał specjalną pożyczkę państwową. Udział w niej był obowiązkowy dla urzędników i wojskowych. Dzięki tym działaniom udało się pokryć deficyt. W przeciwieństwie do większości środowiska sanacyjnego Jędrzejewicz uznawał, że z kryzysem należy walczyć nawet kosztem zwiększenia inflacji. Uważał, że skutkiem kryzysu będzie zaostrzenie sytuacji międzynarodowej i radykalizacji wielu rządów państw europejskich. „Egoizm państwowy i narodowościowy, w słusznym zakresie usprawiedliwiony zupełnie, doprowadzony został do skali absurdalnej, a nieobliczalna demagogia świecić poczęła triumfy, które ludzkości na pewno zaszczytu nie przynoszą” – argumentował w exposé.

Zgodnie ze swoją zapowiedzią Jędrzejewicz podał się do dymisji po roku urzędowania, 13 maja 1934 r. Swoją decyzję uzasadnił pogarszającym się stanem zdrowia. W tym samym roku rozwiódł się (poprzez zmianę wyznania na ewangelickie) i ożenił z prof. Cezarią Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz, wybitną etnolog.

Po śmierci Piłsudskiego stopniowo oddalał się od środowiska piłsudczykowskiego. Krytykował Obóz Zjednoczenia Narodowego. Jedyną pełnioną przez niego funkcją państwową był urząd senatora. Większość czasu spędzał w letnim domu koło Bielska. Jednocześnie zamartwiał się o losy kraju bez Komendanta. „Co dalej? Jakimi torami potoczy się dalsza historia Polski? Polski bez Józefa Piłsudskiego? Kto weźmie na swoje barki odpowiedzialność za jej dalsze losu” – pisał w pamiętniku opublikowanym na emigracji.

Po wybuchu wojny wraz z bratem udał się do Lwowa. Próbował uzyskać przydział do służby wojskowej. 17 września przekroczył granicę z Rumunią. Został nauczycielem w polskim gimnazjum w Bukareszcie. Latem 1940 r. wyjechał do Palestyny. Pisał do czasopisma „Nowe Drogi”, które zostało zamknięte przez niechętnego piłsudczykom Władysława Sikorskiego. W 1943 r. został zwolniony z posady nauczyciela polskiej szkoły w Tel Awiwie. W Palestynie założył bliskowschodni Związek Piłsudczyków i Związek Pracy dla Państwa. W tym samym roku otrzymał informację o zamordowaniu przez Niemców jego syna Juliusza, żołnierza Armii Krajowej.

Sytuacja Jędrzejewicza poprawiła się po śmierci Sikorskiego, ale jego aktywność polityczną ograniczał pogarszający się stan zdrowia. W październiku 1947 r. przyjechał do Londynu. Został wybrany na przewodniczącego Rady Naczelnej Ligi Niepodległości Polski, ale po kilku miesiącach ustąpił z powodu konfliktów z innymi politykami polskiego Londynu. Został również przewodniczącym Rady Naczelnej Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie. Pracował nad wspomnieniami. Zostały one opublikowane po jego śmierci. Zmarł 16 marca 1951 r. w Londynie. Został pochowany na cmentarzu Elmers End.(PAP)

Autor: Michał Szukała

szuk/ skp/