„Zagończyk w zarękawkach” – debata w MHP o życiu twórcy nowoczesnej polskiej bankowości

„Henryk Gruber. Wspomnienia i uwagi” to pierwsze krajowe wydanie wspomnień niemal zupełnie zapomnianego przedwojennego polskiego ekonomisty i urzędnika państwowego. Ukazuje się ponad pół wieku od pierwodruku wydanego w emigracyjnej oficynie. Wspomnienia uzupełnił wstęp w opracowaniu prof. Włodzimierza Sulei, znawcy międzywojnia z Instytutu Pamięci Narodowej.

Gruber współtworzył marki znane dziś niemal wszystkim Polakom: PKO i Pekao SA. Mimo to sam pozostawał w cieniu. „Wspomnienia i uwagi” składają się z dwóch obszernych tomów obejmujących półwiecze 1892–1942. Pierwszy zawiera wspomnienia, drugi zapiski sporządzane na bieżąco, obejmujące okres po 1934 r. Jak zauważają wydawcy, książka jest „nie tylko świadectwem niepospolitych losów autora, przynosi też ciekawą narrację o odbudowie państwa, w której Gruber brał czynny udział”. Wbrew ekonomicznemu wykształceniu Grubera nie jest to suchy, kronikarski zapis wydarzeń, ale jak oceniał literat Tadeusz Wittlin: „Jest to książka napisana z rozmachem, polotem i wdziękiem. Nikt z nas, członków ówczesnej cyganerii warszawskiej, nie posądziłby prezesa PKO”. W kontekście tych słów dr hab. Cecylia Leszczyńska z Wydziału Nauk Ekonomicznych UW zauważyła, że wspomnienia Grubera, dzięki jego talentom i zaangażowaniu w wiele obszarów życia, integrują w sobie wiele różnych punktów widzenia na sprawy społeczne i gospodarcze. Dr hab. Sławomir Cenckiewicz dodał zaś, że autor „próbował zmieścić we wspomnieniach wszystko, co widział”.

Henryk Gruber urodził się 13 lutego 1892 r. w Sokalu – polsko-żydowsko-ukraińskim miasteczku nad Bugiem. Pierwszą pracę w sektorze ubezpieczeniowym (w filiach angielskich i austriackich towarzystw) podjął w pobliskim Lwowie, gdzie uczył się m.in. w tamtejszym gimnazjum. Walczył w Legionach Polskich, m.in. w słynnej bitwie pod Kostiuchnówką. Sprawiło to, że stał się przedstawicielem stronnictwa piłsudczykowskiego, ale, jak zauważył dr hab. Sławomir Cenckiewicz, jego kariera była nietypowa, bo w przeciwieństwie do większości weteranów Legionów całą swoją karierę związał z instytucjami finansowymi. „Zyskał inną niż reszta tego środowiska po roku 1926 perspektywę patrzenia na sprawy polskie. W tej książce widać, że ktoś, kto pochyla się nad gospodarką, musi opierać się na analizach, a to stwarza inny punkt widzenia” – podkreślił szef Wojskowego Biura Historycznego. Dodał, że świadectwem jego wyjątkowości są pozytywne oceny, które formułował, opisując wielu przedstawicieli obozu endecji, takich jak Roman Dmowski, Wojciech Trąmpczyński czy Władysław Seyda.

Dr Wojciech Stanisławski z Muzeum Historii Polski zauważył, że jego odmienność wynika również z przyjętej formuły pisania o swoim życiu, tak jak mówili o nim self-made mani, zaczynający swoje karierę „od zera”. „To dickensowski życiorys – trudny, ale optymistyczny w wędrowaniu do szczytu” – stwierdził. Jego zdaniem fascynujące są też opisy życia w ówczesnej Galicji, które mogą nasuwać skojarzenia z powieściami Józefa Rotha.

„Tworzenie państwa, przekreślonego przez 140 lat, musiało z natury rzeczy być improwizacją” – pisał Gruber na łamach swoich wspomnień. Elementem tej „improwizacji” było tworzenie polskich instytucji finansowych, takich jak Pocztowa Kasa Oszczędności. W 1928 r. Gruber został prezesem PKO. W tym czasie podnosił kwestię stworzenia instytucji, która dbałaby o finanse Polaków na emigracji, i pomagającej w transferze środków do Polski. W ten sposób powstała idea powołania Banku Polska Kasa Opieki SA. „Bank Polski, który w chwilach kryzysu spieszy z pomocą rodakom, zapewniając całkowitą pewność lokaty ich oszczędnościom oraz wygodne i bezpłatne przeniesienie tych oszczędności do kraju” – tak zadania dla nowej polskiej instytucji określał Gruber. W 1939 r. Pekao miało już przedstawicielstwa w stolicach większości państw, w których osiedlała się polska emigracja. Dr Wojciech Stanisławski oceniając działalność Grubera, podkreślił nowoczesność jego metod marketingowych. Gruber był autorem hasła reklamowego „Pewność i zaufanie”. We wspomnieniach opisuje akcje promocyjne kierowane do niemal wszystkich grup społecznych. Z jego inicjatywy w Warszawie pojawił się pierwszy neon.

Dr hab. Cecylia Leszczyńska oceniła poglądy ekonomiczne Grubera jako niezwykle pragmatyczne, a więc dalekie zarazem od leseferyzmu i etatyzmu. „Uważał, że nie należy trzymać się doktryny, jakkolwiek by ona brzmiała. Ten sam punkt widzenia wyrażał w latach trzydziestych, gdy uważał politykę ekonomiczną za zbyt zachowawczą i postulował jej uelastycznienie” – mówiła historyk gospodarki, dodając, że mimo swoich poglądów był postrzegany jako cenny konsultant rządu i zapraszany do wyrażania opinii.

We wrześniu 1939 r. wraz z rodziną przez Rumunię wyjechał najpierw do Francji, a po jej klęsce w 1940 r. do Argentyny, gdzie próbował kontynuować pracę prezesa Banku PKO oraz Banco Polaco – filii Banku PKO. Skonfliktowany z antypiłsudczykowskim rządem zrezygnował w początku 1942 r. ze stanowiska prezesa. Po wojnie pracował w branży ubezpieczeniowej, był m.in. szefem argentyńskiej filii American International Underwriters. Zmarł w 1973 r. w Buenos Aires.

Podsumowując dyskusję, dyrektor MHP Robert Kostro powiedział, że „Gruber należy do postaci, które nie trafiły do polskich podręczników, i warto dziś przypomnieć ten fragment polskiej historii i emigracji. To powinność, którą jesteśmy winni tym ludziom”. 

Wspomnienia i zapiski Grubera ukazały się w ramach serii „100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki”, która jest inicjatywą edytorską MHP prezentującą teksty będące świadectwami czołowych postaci życia politycznego II RP, ale także mniej znanych polityków, działaczy społecznych czy intelektualistów, i przedstawiającą drogę do niepodległości i funkcjonowanie odrodzonego państwa.

Partnerem wydania wspomnień Henryka Grubera jest PKO Bank Polski, spadkobierca tradycji Pocztowej Kasy Oszczędności.

Zapis debaty można obejrzeć na profilu MHP na portalu Facebook oraz kanale MuzHPtv.

Michał Szukała (PAP)

szuk / skp /