Walerian Czuma (1890-1962)

Ukończył szkołę powszechną w Kętach oraz gimnazjum klasyczne w Wadowicach. Studiował na wydziale rolnym w wiedeńskiej Hochschule fur Bodenkultur, gdzie wstąpił do Związku Strzeleckiego.

Od sierpnia 1914 r. służył w Legionach Polskich, jako dowódca plutonu, a następnie kompanii i batalionu.

Brał udział we wszystkich walkach II Brygady Legionów i został ciężko ranny w bitwie pod Polską Górą 4 lipca 1916 roku. Pomimo półtorarocznego leczenia, skutki ran odczuwał do końca życia.

Po przejściu II Brygady na drugą stronę frontu pod Rarańczą w lutym 1918 r., już w stopniu kapitana, został wyznaczony przez gen. Józefa Hallera do organizowania oddziałów polskich na Syberii. Utworzona 5. Dywizja Strzelców Polskich walczyła z bolszewikami, wspomagając rosyjskie wojska kontrrewolucyjne admirała Aleksandra Kołczaka, Korpus Czechosłowacki i wojska Ententy.

W styczniu 1920 r., po kapitulacji 5. Dywizji w rejonie Krasnojarska, Czuma trafił do sowieckiego więzienia, gdzie przebywał do stycznia 1922 r. Do ojczyzny wrócił w drodze wymiany za sowieckich komisarzy.

Oceniając czas walki o suwerenną Polskę tak pisał w 1928 r.: "Nie wytargował Wolności i Niepodległości Ojczyzny dyplomata czy polityk, ale zdobył ją i ugruntował jej podstawę geniusz Wolności i bohaterski wysiłek Żołnierza".

W II Rzeczypospolitej ukończył kurs wyższych dowódców w Rembertowie oraz kurs Wyższych Studiów Wojskowych w Warszawie.

Od grudnia 1922 do maja 1927 r. był dowódcą 19. dywizji piechoty. Później został przeniesiony na dowódcę Obszaru Warownego Wilno, a 20 lutego 1928 r. objął stanowisko dowódcy 5. dywizji piechoty we Lwowie, które piastował do 1938 r.

W roku 1929 został mianowany generałem brygady. Po 1938 r. pozostawał w dyspozycji Ministra Spraw Wojskowych. 7 lutego 1939 r. mianowano go komendantem głównym Straży Granicznej.

W dniach 3-28 września 1939 r. był dowódcą Obrony Warszawy. Wspólnie z Komisarzem Cywilnym Stefanem Starzyńskim kierował heroiczną walką o stolicę.

"Wódz Naczelny powierzył nam obronę stolicy. Żąda on, by o mury Warszawy rozbił się napór wroga. Objęliśmy pozycję, z której nie ma zejścia" - pisał w rozkazie do żołnierzy gen. Czuma.

Od 9 września obrona Warszawy została formalnie podporządkowana gen. Juliuszowi Rómmlowi, dowódcy utworzonej Armii "Warszawa". Gen. Czuma nadal jednak pozostawał dowódcą obrony stolicy.

Sytuacja ta powodowała konflikty, wynikające m.in. z negatywnej opinii gen. Rómmla na temat podejmowania działań zaczepnych. Nie zgodził się on np. na wysłanie dywizji mającej udzielić pomocy wycofującej się Armii "Poznań". Wielu oficerów przyznawało wówczas rację gen. Czumie, widząc w działaniach ofensywnych szansę przerwania izolacji stolicy.

Mimo różnicy zdań gen. Rómmel, charakteryzując w 1945 r. postać gen. Czumy, pisał: "Bardzo dobry dowódca i pewny żołnierz. Człowiek prawy, uczciwy. W Warszawie spisał się bardzo dobrze w tak trudnych warunkach. Umysł żywy i prosto myślący".

Po kapitulacji Warszawy był więźniem kilku niemieckich oflagów. Ciężko chorował tam na szkorbut, przy wzroście 180 cm ważył zaledwie 49 kg. W kwietniu 1945 r. uwolniły go oddziały amerykańskie.

Po wojnie trafił do Paryża, a później do Nicei, gdzie leczył się z ran wojennych. Postanowił nie wracać do kraju i osiedlił się w Anglii, gdzie poświęcił się pracy na roli. Obrażenia odniesione podczas wojny odbiły się jednak negatywnie na jego zdrowiu. Po dwóch wylewach krwi do mózgu, trzeci - okazał się śmiertelny.

Gen. Walerian Czuma zmarł 7 kwietnia 1962 r. w polskim szpitalu w Penley. Pochowano go na cmentarzu w Wrexham w Walii.

W czerwcu 2004 r., na prośbę rodziny, do Polski sprowadzona została urna z jego prochami. Po uroczystej mszy świętej w Katedrze Polowej Wojska Polskiego złożono ją na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Gen. Walerian Czuma odznaczony m.in.: Orderem Virtuti Militari kl. III, IV i V, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych czterokrotnie, Orderem Polonia Restituta kl. IV, Złotym Krzyżem Zasługi. (PAP)

Mariusz Jarosiński