Ankieta na 100-lecie: dr Krzysztof Olendzki

PAP: Dzięki jakiej tradycji intelektualno-kulturowej udało się nam przetrwać 123 lata niewoli i ostatecznie w roku 1918 odzyskać niepodległość? 

Dr Krzysztof Olendzki: Odpowiadając prosto na to pytanie, można by powiedzieć: katolicko- patriotyczna. Kościół katolicki bowiem, jako depozytariusz tradycji państwa i kultury kreował postawy i wpływał na styl myślenia, kształtując polską kulturę. To właśnie kultura polska, która rozwijała się mimo braku niepodległego państwa i jego instytucji stanowiła w czasie zaborów kapitał duchowy, dzięki któremu powstawały idee polityczne oraz utrzymywano spuściznę państwa. 

Oprócz kultury artystycznej, literackiej i przede wszystkim muzycznej, pielęgnowano świadomość kultury politycznej Rzeczypospolitej oraz świadomość jej kultury prawnej. Jako historyk muszę stwierdzić, iż nie ma jednej tradycji intelektualno-kulturowej, która absolutnie zdominowała świadomość Polaków, z wyjątkiem jednej: ciągnącej się od czasów ruchu egzekucyjnego w XVI w. tradycji umiłowania wolności i odpowiedzialności za naród, niezależnie od tego, jak rozumiany. Zawołanie „wolni z wolnymi, równi z równymi” nabrało szczególnego znaczenia w czasach zaborów, kiedy to przezwyciężanie nierówności społecznych i ekonomicznych oraz otwieranie się „narodu” na masy stało się najważniejszym odcinkiem drogi do niepodległości. 

PAP: W jaki sposób doświadczenia walki o niepodległość przydały się Polakom podczas późniejszych zrywów wolnościowych do roku 1989? 

Dr Krzysztof Olendzki: Walka o wolną i solidarną Polskę była treścią tradycji Legionów, których etos stał się nie tylko wiodącym doświadczeniem dwudziestolecia, ale również moralną i polityczną siłą napędową podziemia niepodległościowego okresu II wojny, jak również czasu walki z komunizmem w drugiej połowie lat czterdziestych. Mimo kluczowej roli ruchu ludowego, którego politycy ostatecznie poszli na współpracę z władzą komunistyczną, to właśnie duch Legionów i POW odcisnął największe piętno na postawach ludzi podejmujących walkę z reżimem komunistycznym o wolną Polskę. Tradycja ta w sposób naturalny stała się punktem odniesienia dla masowego ruchu Solidarności w 1981 r. i była rozwijana w okresie stanu wojennego. Józef Piłsudski był przez cały okres komunizmu dla Polaków symbolem wolnej Polski, a jego dzieło inspiracją do podejmowania aktywności politycznej. 

PAP: Czy można mówić o tzw. cechach narodowych wyróżniających Polaków na tle europejskim – biorąc pod uwagę przede wszystkim stulecia XIX i XX? 

Dr Krzysztof Olendzki: Do cech najbardziej charakteryzujących Polaków w okresie XIX i XX wieku należy zaliczyć niewątpliwie kreatywność i nonkomformizm, prowadzące do zachowań niestandardowych, lub wręcz awangardowych. Awangardowe zachowania w polityce, jak np. niezwykła aktywność Polaków na Bałkanach, gdzie starali się przeciwdziałać wpływom rosyjskim, wspierając budowanie i utrwalanie tożsamości kulturowej południowych Słowian przeciw rosyjskiemu naporowi kulturowemu w postaci słowianofilstwa, wspieranie odrodzenia Państwa Żydowskiego w Palestynie, czy wreszcie inspiracja i wspieranie prawie wszystkich rewolucji patriotycznych w Europie, które przyniosły m.in. powstanie Belgii, zjednoczenie Włoch, to przykłady kreacji politycznej i wojskowej, której celem miała być niepodległość Polski. 

Z drugiej strony samoistny, autentyczny i całkowicie oryginalny rozwój estetyki i formy w polskiej sztuce, rewolucyjny Chopin, nowatorscy Mickiewicz i Norwid, czy awangardowa Młoda Polska, która zrodziła polską awangardę XX wieku, Kobro i Strzemińskiego, to przykłady samoistnej kreacji, dzięki której kultura odrodzonego państwa polskiego była autentyczna i niepowtarzalna, potwierdzając i umacniając w ten sposób polską niepodległość. Dlatego też w zagranicznym programie kulturalnym, który z okazji 100. odzyskania przez Polskę niepodległości koordynuje Instytut Adama Mickiewicza, dużą rolę odgrywają projekty poświęcone czołowym przedstawicielom polskiej awangardy XX wieku, czego przykładem jest m.in wystawa „Kobro – Strzemiński” w Centrum Pompidou. 

skp/ ls/